ดำเนิน การเด่น เป็นชื่อไทย ที่แปลงมาจากชื่อ Robert Golden ในภาษาอังกฤษ เขาเป็นชาวนิวยอร์ก สัญชาติอเมริกัน ซึ่งฉลาดเฉลียวมาก จบการศึกษาจากคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยฮาวาร์ด ด้วยคะแนนดีเด่น แล้วมาเมืองไทยแต่สมัยเลิกสงครามแล้วใหม่ๆ (๑๙๕๒) หากไม่ต้องการเอาดีทางกฎหมาย โดยไปสมัครทำงานด้านหนังสือพิมพ์ภาษาอังกฤษBangkok Tribune ซึ่งเข้าใจว่าจอมพล ป. พิบูลสงคราม จะถือหุ้นใหญ่ หรือผู้ที่ถือหุ้นใหญ่สยบอยู่กับเผด็จการผู้นั้น ซึ่งขณะนั้นเป็นนายกรัฐมนตรีที่มีแนวโน้มจะเดินตามก้นอเมริกันยิ่งๆ ขึ้น
ประเด็นหลักในเวลานั้น คือสงครามเวียดนาม ที่ฝรั่งเศสยังเล่นเป็นตัวผู้ร้ายหมายเลข ๑ อยู่ หากสหรัฐได้เข้ามาหนุนหลังยิ่งๆ ขึ้นทุกที โดยที่เวลานั้น โฮจิมินท์ประกาศอิสรภาพทางด้านญวนเหนือแล้ว แต่ฝรั่งเศสหนุนพระจักรพรรดิเบาไต๋ให้เป็นประมุขของประเทศ ที่กรุงเว้ ทั้งๆ ที่ท่านผู้นี้เป็นเพียงเจว็ด รัฐบาลไทยเอง เดิมก็ตั้งตัวเป็นกลาง ไม่รับรองรัฐบาลของโฮจิมินท์หรือของเบาไต๋ หนังสือพิมพ์ Bangkok Tribune หนุนรัฐบาลไทย ไม่ให้เข้าข้างฝรั่งเศส ซึ่งไทยถือว่าเป็นศัตรูของเรามาแต่กรณี ร.ศ. ๑๑๒ แต่แล้วจอมพล ป. คงโดนอเมริกันหว่านล้อมด้วยเงินช่วย ฯลฯ จึงตกลงรับรองรัฐบาลเบาไต๋ เป็นเหตุให้นายพจน์ สารสิน ลาออกจากการเป็นรัฐมนตรี (แต่แล้วก็หวนกลับมารับใช้จอมพล ป. ตามเดิม ก่อนที่จะแปรพักตร์ไปรับใช้จอมพล ส. ธนะรัชต์) หนังสือพิมพ์ Bangkok Tribune โจมตีรัฐบาลในเรื่องนี้ จนทูตอเมริกันประท้วงไปที่จอมพล ป. ซึ่งสั่งให้สืบไปที่กอง บก. ของหนังสือพิมพ์ฉบับนั้น แล้วจับได้ว่าหนุ่มอเมริกันตัวเล็กๆ ที่ชื่อว่า Bob Golden นี้เอง คือตัวแสบที่แอบเขียนบทนำ โดยผู้ใหญ่ในกอง บก.ไว้ใจให้เล่นบทบาทได้อย่างเสรี ผลก็คือเขาถูกไล่ออก
ก็ในเมื่อเขามาอยู่เมืองไทย โดยมุ่งมั่นไปกับหน้าที่การงานอย่างไม่รู้ภาษาไทยหรือวัฒนธรรมไทย เขาจึงซื้อจักรยานสองล้อ แล้วขี่ออกนอกกรุงเทพฯ (ซึ่งเวลานั้นยังไม่ใหญ่โตมโหฬาร และการจราจรยังสะดวกสบาย) ไปเจอวัดๆ หนึ่ง ก็เลยไปขออาศัยพระ เป็นลูกศิษย์วัด เรียนภาษาไทยและวัฒนธรรมไทย จนแตกฉาน แล้วสมัครเรียนกฎหมายไทย จนสอบไล่ได้เป็นเนติบัณฑิต เป็นเหตุให้หันมาเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านกฎหมาย ซึ่งเกี่ยวกับการจดทะเบียนสิทธิบัตรต่างๆ ดังอาจถือได้ว่าเขาเป็นคุรุในทางนี้
เขาเห็นโทษของจักรวรรดิอเมริกันอย่างใหม่ในภูมิภาคนี้ก่อนใครๆ และละอายใจในการที่เขาเป็นคนสัญชาติอเมริกัน จึงขอแปลงสัญชาติเป็นไทย ซึ่งสถานทูตอเมริกาถือว่าเป็นความเสียหายอย่างร้ายแรง มีแต่ใครต่อใครอยากเป็นอเมริกัน นี่คนอเมริกันทิ้งสัญชาติดั้งเดิมของตน
เมื่อดำเนิน การเด่น รู้ภาษาไทยดีและรู้จักวัฒนธรรมไทยดี เขาย่อมต่อต้านวัฒนธรรมศักดินาที่ครอบงำไทยอยู่ โดยที่จอมพล ป. ใช้การครอบงำดังกล่าวเพื่อความเป็นเผด็จการของเขา และจอมพล ส. เอาการครอบงำที่ว่านี้มาใช้ไปในทางปู้ยี้ปู้ยำราษฎรไทยอย่างเลวร้ายไปกว่า ป. พิบูลสงครามเสียอีกด้วย
ดำเนินสนิทสนมกับนักเขียนไทยที่มีหัวก้าวหน้าในทางประชาธิปไตย ฝ่ายสังคมนิยม จนสนิทสนมกับนายกุหลาบ สายประดิษฐ์ และชอบพอกับศิษย์ของศรีบูรพา ที่เขียนเรื่องสั้นในแนวทางนั้น ในนามปากกาว่า ลาวคำหอม (คำสิงห์ ศรีนอก)
เมื่อกุหลาบต้องไปลี้ภัยในเมืองจีนกับจูเลียต ศรีภรรยา ดำเนินกับคำสิงห์ช่วยดูแลบ้านศรีบูรพาให้ในกรุงเทพฯ และทั้งคู่นี้ตั้งสำนักพิมพ์เกวียนทองขึ้น เพื่อผลิตวรรณกรรมที่ท้าทาย
ศักดินาขัตติยาธิปไตย เรื่อง ฟ้าบ่กั้น ของลาวคำหอม ถูกกล่าวหาว่าท้าทาทยฟ้า แม้จะไม่โดนคดีหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ สำนักพิมพ์เกวียนทองก็ต้องปลาสนาการไป เมื่อมหาวิทยาลัยคอแนลเข้ามามีบทบาททางด้านการวิจัยทางมนุษยวิทยาและสังคมวิทยานั้น เฮอเบิร์ต ฟิลิปส์ ได้รับเอาคำสิงห์เป็นผู้ช่วยวิจัย จนเขาได้ค่าตอบแทนมาพอเพียง ถึงขนาดซื้อไร่ได้มาก โดยลงทุนร่วมกับดำเนิน ทางด้านปากช่อง ในขณะที่ถนนมิตรภาพเริ่มตัดจากสระบุรีไปสู่โคราช
ข้าพเจ้าเองรู้จักบุคคลทั้งสองนี้ จากการแนะนำของเฮอเบิร์ต ฟิลิปส์ ซึ่งกลับมาทำงานวิจัยใหม่ในช่วงก่อนปี ๒๕๑๐ คราวนี้ เขามีนิธิ เอียวศรีวงศ์และสมัคร สุนทรเวช เป็นผู้ร่วมงานทั้งดำเนินและคำสิงห์รู้จักสังคมศาสตร์ปริทัศน์อยู่ก่อนแล้ว จากการสนทนาวิสาสะกันเพียงไม่กี่ครั้งมิตรภาพก็เกิดขึ้น และยืนนานตลอดมาเป็นเวลาราวๆ ๔ ทศวรรษ ดังดำเนินกับข้าพเจ้าเคยไปเที่ยวด้วยกันทางหาดเสี้ยวและสุโขทัย โดยมีสุวรรณี สุคนธา เป็นมัคคุเทศก์ และอังคาร กัลยาณพงศ์ ก็ไปด้วย
ข้าพเจ้ามีโอกาสไปไร่ของเขาที่ปากช่อง แล้วไปเห็น ฟ้าบ่กั้น ที่นั่น จึงเสนอให้สำนักพิมพ์ศึกษิตสยาม ซึ่งข้าพเจ้าเพิ่งตั้งขึ้นใหม่ในปี ๒๕๑๐ จัดพิมพ์เรื่องนี้ โดยมีเทพศิริ สุขโสภา ทำภาพประกอบอย่างงดงาม
ครั้นเมื่อสำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด ณ กรุงกัวลาลัมเปอร์ ขอให้ข้าพเจ้าเป็นบรรณาธิการประจำเมืองไทย เพื่อหาวรรณกรรมไทยแปลให้เขาตีพิมพ์เป็นภาษาอังกฤษ ข้าพเจ้าจึงเสนอให้ดำเนิน การเด่น แปล ฟ้าบ่กั้น ซึ่งได้รับความสำเร็จอย่างงดงาม จนมีการแปลเป็นภาษาต่างๆ ต่อไปอีกมาก
ดำเนินอยากเห็นพจนานุกรมไทย – อังกฤษ ชนิดที่มีความเป็นเลิศ อย่างไปพ้นฉบับของ ส. เสถบุตร เขาจึงไปผลิตงานร่วมกันกับเสฐียรพงษ์ วรรณปก จนเป็นความสำเร็จที่น่าภูมิใจ แม้จะไม่เป็นเลิศสมใจเขาก็ตาม (ก็พจนานุกรมฉบับไหนเล่า ที่มีความเป็นเลิศอย่างแท้จริง)
แม้ดำเนินจะไม่สนใจกับสถาบันกระแสหลัก ยิ่งสมาคมซึ่งมีความเป็นอนุรักษ์นิยมและปฏิกิริยานิยมค่อนข้างสูงด้วยแล้ว เขาไม่ต้องการเข้าไปมีส่วนร่วมทางด้านการบริหารเอาเลย แต่เขาก็ยอมเป็นสมาชิกของสยามสมาคม ในพระบรมราชูปถัมภ์ และมีส่วนช่วยข้าพเจ้าเป็นอย่างมาก เพื่อหันสมาคมแห่งนั้นให้เป็นไปในทิศทางที่ควรออกนอกอาณัติของจักรวรรดิฝรั่งหรือคนไทยที่มีใจเป็นฝรั่ง แต่เราก็ทำความสำเร็จได้ไม่มากนัก ดังที่ชนชั้นนำในเมืองไทยก็นิยมชมชอบฝรั่งอย่างสุดๆ กันแทบทั้งนั้น แม้จะหาใครที่จะเข้าใจสาระของอารยธรรมตะวันตกทั้งในแง่บวกและแง่ลบอย่างจริงจัง เห็นจะมีน้อยเต็มที
ดำเนินแต่งงานกับระรื่น เนตรายน (ตี่) มีลูกด้วยกัน ๒ คน คือ น.ส. แสนแสง (เนย) และนายโพธิ ดำเนินเป็นพุทธศาสนิกที่สาระ มากกว่ารูปแบบ ข้าพเจ้าดีใจที่ได้ไปถือบุญจาริกร่วมกันกับดำเนินและตี่กับเนย เมื่อต้นปี ๒๕๕๑ โดยเราได้ไปเฝ้าองค์ทะไลลามะด้วยกันที่ธรรมศาลา และได้ไปเฝ้าองค์กามาปะอีกด้วย นอกเหนือไปจากการสนทนาธรรม ทางการเมืองกับท่านซัมดอง รินโปเช นายกรัฐมนตรีธิเบตนอกประเทศ
ดำเนิน เห็นคุณค่าของคนธิเบต มอบเงินให้ข้าพเจ้ามาแสนบาท เพื่ออุดหนุนจุนเจือวัฒนธรรมธิเบต จำนวนหนึ่งของเงินนี้ ข้าพเจ้าใช้เป็นก้นถุงและบอกบุญคนไทยอื่นๆ ให้ร่วมสมทบเพื่อชาวธิเบตลี้ภัยในอินเดีย ซึ่งต้องจากประเทศบ้านเมืองมา ๕ ทศวรรษแล้ว ได้มีโอกาสเข้าเฝ้าองค์ทะไลลามะ ประมุขของพวกเขา ทั้งทางโลกและทางธรรม โดยเราออกค่าพาหนะให้พวกเขาได้ไปจากเมืองต่างๆ เบ็ดเสร็จรวมทั้งค่ากินอยู่หลับนอน ทุนรอนพอให้เราสำหรับ ๕๐ คน จนทุกๆ คนได้เข้าเฝ้าพระองค์ท่านอย่างใกล้ชิด ณ สารนาถ ซึ่งเป็นที่พระพุทธองค์ทรงแสดงปฐมเทศนา เมื่อชาวธิเบตได้เข้าเฝ้าพระองค์ท่านอย่างสมใจ จนถึงวันสุดท้ายคือวันที่ ๑๙ มกราคม ๒๕๕๒ ดำเนิน การเด่น ก็ละสังขาร จากโลกขึ้นไปสู่โลกหน้าในวันเดียวกันนั้นเอง
เงินที่เหลือจากการช่วยเหลือชาวธิเบต ดำเนินบอกว่าขออุทิศให้ข้าพเจ้า เป็นก้นถุงในการต่อสู้คดีหมิ่นพระบรมเดชานุภาพ ซึ่งข้าพเจ้ากำลังเผชิญอยู่ถึงสามคดี
ก่อนหน้านี้ ดำเนินก็มีแก่ใจตรวจแก้งานภาษาอังกฤษเล่มล่าสุดให้ข้าพเจ้า ซึ่งคงจะตีพิมพ์ออกทันวันเกิดของข้าพเจ้า ณ วันที่ ๒๗ มีนาคม ๒๕๕๒ ในชื่อว่า Rediscovering Spiritua Values: Alternative to Consumerism from a Siamese Buddhist Perspective
ในทางวรรณกรรม ชื่อของดำเนินอาจปรากฎอยู่บ้างในหนังสือเล่มที่เอ่ยถึงนี้ หรือจากงานแปลของเขาในเรื่อง The Politicians and Other Short Stories by Lao Kham Hom และพจนานุกรมไทย – อังกฤษ แต่คุณวิเศษของดำเนิน อยู่ที่การกล้าท้าทายจักรวรรดิอเมริกันมาก่อนใครๆ ในเมืองไทย และการที่เขายืนหยัดอยู่ข้างนักเขียนไทยหัวก้าวหน้าอย่างศรีบูรพาในสมัยที่ใครๆ พากันหวาดกลัวเผด็จการกันแทบทั้งนั้น แม้เพียงสองกรณีนี้ เราก็ต้องก้มหัวให้เขาแท้ทีเดียว ยิ่งความเป็นกัลยาณมิตร ที่เขามีไมตรีจิตกับทุกๆ คนที่ใกลชิดกับเขา ก็เป็นสิ่งที่น่าประทับใจยิ่งนัก เขาไม่ต้องการความเด่นความดัง แม้จะใช้นามสกุลว่าการเด่น ก็น่าจะแปรมาจาก Garden อันหมายถึงอุทยานมากกว่า ดำเนินกลับไปสู่อุทยาน ในแดนสุขาวดีโน้นแล้ว อย่างน้อยข้าพเจ้าก็เชื่อเช่นนั้น
แด่ดำเนิน การเด่น
ชาตะ ๓ พฤศจิกายน ๒๔๗๑ มรณะ ๑๙ มกราคม ๒๕๕๒
