ชราภาพไม่เป็นเพียงการเดินทางไปสู่มรณภาพเท่านั้น หากมีความอภิรมย์ที่สำคัญประการหนึ่ง คือมีโอกาสได้แลเห็นเยาวมิตร งอกงามเติบโต จนบางคนอาจผันศักยภาพส่วนตน ออกไปรับใช้สังคมวงกว้างอย่างน่าชื่นชมอีกด้วย ยิ่งเยาวมิตรบางคนมาฝากตัวเป็นดังลูกศิษย์ด้วยแล้ว ก็ย่อมต้องให้กระหยิ่มยิ้มย่องว่าได้เกิดมีอภิชาตศิษย์ขึ้นแล้ว แม้ตนเองจะไม่มีอภิชาตบุตรก็ตามที
ข้าพเจ้ารู้จักรัชนีมาแต่ยังไม่มีนามสกุลว่าธงไชย เวลานั้นเธอเพิ่งแตกเนื้อสาว เป็นนักเรียนฝึกหัดครูอยู่ที่บ้านสมเด็จฯ ซึ่งก็คงสะกดให้เธออยากมีอาชีพในทางสอนหนังสือ และเธอก็ได้เป็นครูสมใจ ณ โรงเรียนราษฎร์ของนายทุนที่ถือตัวว่าหัวก้าวหน้าทางการศึกษาพอสมควร แต่เธอก็ทนอยู่ที่นั่นได้ไม่นาน แม้เปลี่ยนไปสอนที่โรงเรียนคาทอลิกแล้ว เธอก็ทนความคับแคบของระบบการศึกษากระแสหลักไม่ได้ ทั้งๆ ที่ดูเธอจะเป็นคนอ่อนโยน อย่างไม่มีทีท่าในทางขัดขืนระเบียบแบบแผนหรือการบังคับบัญชาเอาเลยก็ตาม
เมื่อรัชนีแต่งงานกับพิภพนั้น ว่าที่สามีทำงานอยู่กับข้าพเจ้าที่สำนักพิมพ์ไทยวัฒนาพานิช โดยที่เขารับใช้ใกล้ชิดกับข้าพเจ้ามาแต่ตอนเรียนอยู่บ้านสมเด็จฯ นั้นแล้ว และทั้งคู่นี้ต้องการให้ข้าพเจ้าไปเป็นประธานในงานมงคลสมรสของเขา จำได้ดีว่าตรงกับวันประสูติของในกรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร ซึ่งข้าพเจ้าต้องนุ่งผ้าม่วงไปงานที่วัง แล้วขับรถต่อไป เพื่อลงเรือข้ามไปรดน้ำให้คู่บ่าวสาว ซึ่งใคร่จะให้ข้าพเจ้าสวมมงคลและเป็นต้นน้ำ แต่เห็นว่าผู้บังคับบัญชาของเจ้าสาวอุตส่าห์มีแก่ใจไปในงานนั้น ข้าพเจ้าจึงเกี่ยงให้เธอผู้นั้นเป็นประธานในพิธี
รัชนีกับพิภพเป็นคู่ผัวตัวเมียที่เหมาะสมกันมาก แม้ต่างจะมีจุดอ่อนจุดแข็ง ก็สมานกันได้อย่างควรแก่การนิยมชมชอบ ทั้งนี้เพราะต่างก็รักกันและกัน ทั้งยังอดทน (เมียอดทนมากกว่า) และเข้าใจกัน พร้อมด้วยการให้อภัย โดยที่ทั้งคู่มุ่งประโยชน์เพื่อส่วนรวมยิ่งกว่าส่วนตนอีกด้วย นอกเหนือไปจากการกล้าคิดกล้าทำในสิ่งใหม่ๆ ที่แหวกแนวออกไปจากทิศทางของสังคมกระแสหลัก
มูลนิธิเด็กและโรงเรียนหมู่บ้านเด็กที่เมืองกาญจน์ฯ อาจเกิดจากแรงบันดาลใจของพิภพมากกว่ารัชนี แต่ถ้ารัชนีไม่เออออห่อหมกด้วย ก็ย่อมเป็นไปไม่ได้ โดยที่ทั้งสองได้รับความอุปถัมภ์ที่สำคัญจากอาจารย์ประเวศ วะสี กับเพื่อนสนิทและญาติมิตรของท่าน ยิ่งกรณีของโรงเรียนหมู่บ้านเด็กด้วยแล้ว พูดได้เต็มปากว่าเป็นความสำเร็จของรัชนียิ่งกว่าใครๆ แม้เธอจะไม่ยอมรับความข้อนี้ก็ตาม
โรงเรียนซัมเมอร์ฮิลล์ที่เป็นแรงบันดาลใจให้พิภพกับรัชนีนั้น ได้ปลาสนาการไปแล้ว แต่โรงเรียนหมู่บ้านเด็กยังเติบโตไปได้เรื่อยๆ อย่างน้อยก็จนตราบเท่าชีวิตของรัชนี และถ้าเธอหาเพื่อนร่วมงานที่สามารถได้ จนถึงขั้นเป็นกัลยาณมิตรของกันและกัน อย่างกล้าที่จะท้าทายกระแสหลัก อย่างอ่อนน้อมถ่อมตนเช่นตัวเธอ โรงเรียนหมู่บ้านเด็กก็อาจงอกงามได้ต่อไป ไม่เลิกล้มไปเช่นซัมเมอร์ฮิลล์ และไม่ลงร่องไปดังสถาบันการศึกษาที่พยายามแหวกว่ายไปจากกระแสหลัก แต่แล้วก็ต้องหมดศักยภาพในทางสร้างสรรค์ไป เพราะระบบทุนนิยมเป็นตัวกีดขวางที่สำคัญ ดังขอให้ดูมหาวิทยาลัยนโรปะที่สหรัฐและโรงเรียนรุ่งอรุณที่เมืองไทยเป็นตัวอย่าง โดยที่ทั้งสองนี้อาจพยุงตัวขึ้นให้พ้นไปจากการครอบงำของกระแสหลักก็ยังได้ แม้จะไม่ง่ายนักก็ตามที
ความล้มเหลวของโรงเรียนหมู่บ้านเด็กก็มีมิใช่น้อย แต่ความสำเร็จประเด็นหลักอยู่ที่รัชนี ซึ่งมีความรักเด็กทุกๆ คน โดยใช้พรหมวิหารธรรมเป็นแกน และที่สำคัญก็คือลูกในไส้ทั้งสองของเธอ ไม่อิจฉาริษยาลูกนอกกระดองเหล่านั้น
ในเมตตากรณียสูตร มีความาตอนหนึ่งว่า มารดารักลูกน้อยของตน ด้วยยอมสละชีวิตเพื่อลูกฉันใด พึงเจริญความรักให้แผ่ขยายไปยังสรรพสัตว์ฉันนั้น ไม่ทราบว่าคาถาบทนี้มีอิทธิพลกับรัชนีขนาดไหน แต่ดูเธอจะบำเพ็ญตนตามพระพุทธพจน์ที่ว่านี้ อย่างมีประสิทธิภาพ ไม่แต่กับลูกนอกกระดองที่โรงเรียนหมู่บ้านเด็ก หากต่อมา ยังได้ขยายไปยังผู้ยากไร้อื่นๆ โดยเฉพาะก็หลังจากเกิดวิกฤตการณ์สึนามิเมื่อเร็วๆ นี้ เธอทุ่มเทชีวิตและจิตใจเพื่อผู้ทุกข์ยากนั้นๆ รวมถึงคนชายขอบอื่นๆ เช่นชาวมอแกน รัชนีทำงานต่างๆ อย่างไม่หวังชื่อเสียงเกียรติยศ และอย่างอ่อนน้อมถ่อมตน โดยมีความเป็นสตรีเพศ ที่ดูประหนึ่งจะเป็นช้างเท้าหลังอย่างควรแก่การสังเกต ถ้าพวกผู้หญิงหัวก้าวหน้าทั้งหลาย จะลดความเป็น feminist ลง และลดการอ้าขาผวาปีกที่มีการติดยึดในอัตตาชนิดที่ฝังอยู่ในจิตใต้สำนึกลง กิจการต่างๆ ของผู้หญิงจะให้คุณค่ากับสังคมเป็นอย่างยิ่ง และถ้าผู้หญิงนั้นๆ เจริญจิตสิกขาด้วยแล้ว เธอเหล่านั้นจะเกิดสันติภาวะภายในตน และจะนำสังคมไปสู่สันติสุขอย่างสันติวิธีอีกด้วย
ไม่ทราบว่าความข้อนี้ รัชนีได้ประพฤติปฏิบัติหรือไม่ อย่างน้อยวนิดา ตันติวิทยาพิทักษ์ ก็กระทำมาแล้วอย่างได้ผล จนตายจากไป
ไม่แต่กับงาน ที่รัชนีรรับผิดชอบโดยตรงเท่านั้น ที่เธอใช้ความแยบคายในการพูดและการกระทำ จะว่านี่คืออุบายโกศลที่ช่วยสมานไมตรีกับทุกๆ ฝ่ายก็ได้ แต่มองเผินๆ แล้ว จะแลไม่เห็นว่าความสำเร็จนั้นๆ รัชนีมีส่วนอย่างสำคัญ และเธอก็ไม่เคยออกหน้ามารับความสำเร็จนั้นๆ การปิดทองหลังพระกับการแก้ไขวิกฤตการณ์ต่างๆ นั้น รัชนีทำได้ดีเป็นอย่างยิ่ง แม้สามีก็สู้ไม่ได้ ทั้งๆ ที่พิภพก็มีความสามารถอยู่ไม่น้อยในแนวทางที่ว่านี้ แต่เมื่อถึงคราวที่ต้องออกหน้า รัชนีก็ทำได้ อย่างไม่สะทกสะท้าน แต่เธอกระทำด้วยปิยะวาจา และด้วยอหิงสวิธี
การที่รัชนีมุ่งมั่นเพื่อหาทางเปลี่ยนเนื้อหาสาระของการศึกษาในเมืองไทยนั้น ไม่ทราบว่าเธอกับมิตรสหายเสียเวลาไปกับความข้อนี้คุ้มหรือไม่ โดยเฉพาะก็การสนทนาวิสาสะกับข้าราชการและนักการเมือง ซึ่งถือตัวว่ารู้เรื่องการศึกษาเป็นอย่างดี ทั้งๆ ที่พวกนี้แลคือตัวบ่อนทำลายสาระของไตรสิกขาอย่างสำคัญยิ่ง โดยที่พวกนี้เดินตามก้นการศึกษากระแสหลักของฝรั่ง อย่างเกือบจะเรียกได้ว่าเป็นทาสปัญญาของตะวันตกเอาเลยก็ว่าได้
ที่เขียนมาทั้งหมดนี้ ดูจะเป็นการชมมากกว่าติ ถ้าติก็ติคนอื่น ไม่ติรัชนี เพราะนี่เขียนให้ในมงคลกาลอายุครบ ๕ รอบนักษัตร ก็ต้องพูดโดยนัยบวกเข้าไว้ให้มากๆ ชมกันก่อนตาย ดีกว่าการเขียนสรรเสริญเยินยอเมื่อตายแล้ว
ใช่แต่เท่านั้น รัชนียังทำตนเป็นประหนึ่งกับลูกสาวและลูกสะไภ้ของข้าพเจ้ากับนิลฉวี พร้อมๆ กันไปอีกด้วย และจะไม่ให้เรารักและหลงในตัวเธอกระไรได้ โดยเฉพาะก็ตรงที่เราไม่มีลูกสะไภ้
ในโอกาสอันเป็นมงคลนี้ นิลฉวีกับข้าพเจ้าขออวยชัยให้พร ให้รัชนีมีอายุ วรรณะ สุขะ พละ ต่อไปอีกนานเท่านาน โดยที่รัชนีเองก็มีอะไรๆ ที่คล้ายๆ กับนิลฉวีมิใช่น้อย ที่สำคัญก็ตรงที่สามีมีบทบาทในสังคมคล้ายๆ กัน แต่นิลฉวีนั้นเป็นช้างเท้าหลังยิ่งกว่ารัชนี และไม่มีบทบาททางสังคมเอาเลยก็ว่าได้ แต่ทั้งพิภพและข้าพเจ้าย่อมรู้ดีว่า เราต้องฟังช้างเท้าหลังอย่างไร แม้เราจะไม่เดินตามเสมอไปก็ตาม
